Scenariusz filmu powstał na podstawie powieści Edwarda Kozieła pt. „Wspomnienia wędrownego kramarza”. Edward Chruścik staje przed sądem i opowiada koleje swego życia. Miał ciężkie dzieciństwo, wcześnie stracił rodziców, później musiał pracować, aby zarobić na dom. W czasie okupacji został wywieziony na roboty. Po wojnie najmował się do różnych zajęć, dzięki czemu udało mu się uzbierać znaczną sumę. Właśnie wtedy następuje wymiana pieniędzy i oszczędności Chruścika tracą wartość. Po kilku nieudanych próbach znalezienia sposobu na zarobienie pieniędzy, obiera w końcu kramarstwo. Wędruje po Polsce handlując dewocjonaliami, narażony na niewygody wędrowniczego życia i działania nieuczciwej konkurencji. W końcu pada jej ofiarą – staje przed sądem oskarżony o nielegalny handel.

Film Barańskiego to barwny obraz polskiej prowincji okresu PRL-u widziany oczami prostego człowieka w doskonałym wykonaniu Romana Kłosowskiego.

Scenariusz Kramarza powstał na kanwie autobiograficznej książki Edwarda Kozieła, autentycznego kramarza. Andrzej Barański ukazał jego losy w drobnych epizodach i migawkach na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Z tych "okruchów życia" powstał portret zwykłego człowieka, wywodzącego się z małego miasteczka, ciągle doświadczanego przez los i wykorzystywanego przez złych ludzi. Jego wędrówka po jarmarkach i odpustach układa się w rodzaj epickiego poematu o przemijaniu. Chruścik, którego życie jest pasmem przeciwności losu ani na chwilę nie zdradza swoich etyczno-moralnych zasad. Ma głęboką świadomość, że stanowią one o wartości jego życia. Zakochany w swojej profesji, z łagodną determinacją znosi przeciwności losu. W ostatecznym rozrachunku przegrywa, ale z moralnego punktu widzenia zwycięża, bo do końca pozostaje nieugięty. Jego wewnętrzna pogoda, spokój i umiejętność pogodzenia się z losem tworzy zaskakujący kontrast z nieefektowną i smutną rzeczywistością, w jakiej przyszło mu żyć. Szare, prowincjonalne miasteczka, w których czas płynie wolno, a zwyczajne, małe sprawy kształtują losy ich mieszkańców, mają " według Andrzeja Barańskiego " swoje piękno i urodę. Reżyser utrwala je konsekwentnie niemal we wszystkich swoich filmach, by nie odeszły w zapomnienie. Rejestrując pozornie błahe sprawy codzienne, potrafi też zarysować w tle przemiany społeczno-obyczajowe zachodzące w powojennej Polsce. W Kramarzu swoją życiową rolę zagrał Roman Kłosowski. Postać Chruścika zbudował z drobnych, charakterystycznych gestów, nadając jej wiele ciepła.

"Żeby docenić ten film, trzeba do niego wniknąć tylnymi drzwiami: nie fabuła, nie bohater, nie historia, ale materialne tło życia znaczy tu najwięcej. Barański znany jest z tego, że realizacje filmu poprzedza skrupulatną dokumentacją. Zanim nakręcił "Kramarza", objeżdżał wraz ze scenografem miasteczka i wsie pod Łodzią: terra incognita. Robił setki zdjęć /.../ szukał wnętrz użytecznych dla filmu: przykościelnych placyków, gdzie kramarz mógłby rozstawić swój stragan; zakrystii, szkół, barów; stacji kolejowych, na których kramarz mógłby koczować ze swoimi walizkami.[...] Tło dominuje w Kramarzu, wysuwa się na plan pierwszy, przed aktorów, którzy raczej demonstrują postacie niż się w nie wcielają.[...] Wśród filmów rozrachunkowych sielanka Barańskiego zajmuje miejsce odrębne. Reżyser występuje w imieniu ludzi zdrowych moralnie, których do tego stopnia cieszy sama egzystencja, że mimo krzywd, nie mogą chować urazy do rzeczywistości.[... ] Niewiele trzeba, żeby w Polsce być szczęśliwym. Mogłaby coś o tym powiedzieć para zamożnych , zadowolonych z siebie żebraków (Celińska i Pyrkosz) - Barański wprowadził ich do swego filmu po to właśnie , by leciutko zadrwić z naszego cierpiętnictwa." Tadeusz Sobolewski, Kino 11-12/1990 "[...] reżyser zbytnio zaufał materiałowi literackiemu, który legł u podstaw scenariusza. Czy literackiemu" Wspomnienia wędrownego kramarza Edwarda Kozieła nie roszczą sobie podobnych pretensji. Powstały niejako na zamówienie, na modnej niegdyś fali pamiętnikarskich konkursów. Kozieł [...] daje relację obiektywną, świadomie zmierzającą w stronę dokumentu socjologicznego. Osobiste przeżycia narratora - bohatera tworzą zaledwie osnowę, którą wypełnia materia rzeczywistości zbudowana z doświadczeń własnych i zaczerpniętych z opowieści znajomych. Barański ze zdarzeń, anegdot i spostrzeżeń postanowił wykreować obraz człowieka. [...] Kim jest" Osoba dramatu, obserwatorem wydarzeń czy pionkiem przesuwanym wichrem przeznaczenia" Nikim. [...] Rzeczywistość wokół niego, mimo ,,że prawdziwa, prawie dotykalna jest martwa. Zabrakło prawdy ludzkiego przeżycia, która mogłaby ją ożywić, dotrzeć poza zewnętrzną fasadę. Materia zagłuszyła człowieka." Maciej Maniewski, Film 49/1990

Andrzej Barański przygotowywał się do realizacji filmu 10 lat, przeczytał "prawie wszystko" na temat kramarstwa (książki naukowe, wspomnienia osób trudniących się handlem obnośnym). W czasie realizacji Kramarza zorganizowano ponad 80 miejsc zdjęciowych. Były to wsie, miasteczka i miejsca "ciekawe" pod Łodzią m.in. bufet w Łasku, biuro w Głownie, Wola Zbroszkowa. Wykonano ponad 5 tysięcy zdjęć dokumentujących najróżniejsze miejsca prowincjonalnej Polski.

Wędrowny kramarz Chruścik, oskarżony o handel bez zezwolenia, opowiada przed kolegium karnym o swoim życiu. Okupację spędził na robotach w Niemczech. Do kraju wrócił po zakończeniu wojny. Wynajął nieduży pokój w miasteczku i podejmował się najróżniejszych prac, by zarobić pieniądze i kupić wymarzony domek. Niespodziewana wymiana pieniędzy przekreśliła jednak jego plany. Chruścik nie załamał się. Został akwizytorem katolickiego pisma, potem hodowcą krów w dzierżawionej stodole. Dochód ze sprzedaży mleka dawał mu utrzymanie. Na skutek pomyłki kontrolera podatkowego, który wziął go za prywatnego przedsiębiorcę, musiał jednak zapłacić duży podatek. Znowu został bez grosza. Postanowił zająć się handlem obnośnym. Jeździł po całym kraju i oferował drobne wyroby na bazarach, jarmarkach , placach kościelnych. Kiedy uzbierał już znaczną sumę pieniędzy, uległ namowom, Zawadzkiego i pożyczył mu gotówkę na kupno "wspólnej" taksówki. Dłużnik podstępnie wyłudził od niego zabezpieczające weksle. Kramarz po raz kolejny stracił raz wszystko. W wyniku intrygi sklepikarzy Chruścik został zatrzymany pod zarzutem handlu bez zezwolenia. Po zwolnieniu spotyka swojego kumpla, żebraka, który zachęca go do podobnego zajęcia. Ale Chruścik, jak sam mówi, urodził się kramarzem. Nadal handluje pokątnie na ulicy; sprzedaje gazety, pumeks, papier toaletowy, zapałki...