W dniach 27 sierpnia – 1 września w warszawskim kinie Iluzjon Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego odbył się przegląd filmów Aleksandra Forda z lat 1933 – 1948. Specjalnym wydarzeniem przeglądu była polska premiera odrestaurowanego cyfrowo filmu „Mir kumen on” (1936) oraz debata poświęcona historii i rekonstrukcji filmu z udziałem partnerów projektu restauratorskiego i rodziny reżysera. Film doczekał się wreszcie premiery w Polsce i to przy sali wypełnionej po brzegi. Widownia przyjęła film z ogromnym przejęciem, a ożywione rozmowy filmoznawcze toczyły się jeszcze długo po seansie.
Przegląd odbył się w ramach wydarzeń towarzyszących 14. Festiwalu Kultury Żydowskiej Warszawa Singera, z którym Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny współpracuje od samego początku. W ramach przeglądu zaprezentowano filmy Aleksandra Forda, jednego z najważniejszych twórców polskiego kina, stanowiące ważny wkład w polskie kino jidysz. Na cykl składały się pierwsze, nieco mniej znane, ale równie istotne produkcje reżysera „Krzyżaków”.
Program przeglądu
W przeglądzie znalazły się filmy:
„Ludzie Wisły” (Polska 1938, 75 min), „Sabra” (Polska 1933, 80 min), „Ulica Graniczna” (Polska 1948, 120 min), „Przysięgamy Ziemi Polskiej” (Polska 1943, 22 min), „Majdanek – cmentarzysko Europy” (Polska/ZSRR 1944, 23 min) oraz „Mir kumen on" (Polska 1936, 88 min).
Przegląd to nie tylko filmy, choć stanowiły jego kluczową część. To również spotkania i dyskusje o prezentowanych obrazach. Wprowadzenie do filmu „Ludzie Wisły” wygłosił Michał Pieńkowski – filmograf Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego, podając wiele ciekawych faktów z historii tego filmu. Film, zrealizowany razem z Jerzym Zarzyckim według powieści Heleny Boguszewskiej i Jerzego Kornackiego pt. „Wisła”, pozostaje jednym z ciekawszych filmów lat 30. – i jedynym, w którym swoją główną rolę, Matyjaski, zagrała wybitna aktorka Stanisława Wysocka.
Przypomniano również nieco zapomniany film „Sabra” (1933), czyli zrealizowaną w Palestynie opowieść – z wątkiem melodramatycznym w tle – o żydowskich emigrantach z Polski zmagających się na pustyni z brakiem wody. To jeden z ważniejszych filmów polskiego kina jidysz. O historii filmu i ciekawostkach realizacji tego obrazu opowiedziała Katarzyna Wajda – historyk filmu i redaktorka Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego.
Seans filmu „Ulica Graniczna” (1948), jednej z pierwszych fabuł powojennej polskiej kinematografii, również miał wyjątkowy charakter z uwagi na historię i rangę filmu oraz spotkanie z historykiem kina Stanisławem Janickim, które poprowadziła Joanna Rożen. „Ulica Graniczna” dla Forda – wówczas kluczowej, bardzo wpływowej postaci rodzimego kina – stanowiła powrót do tematyki żydowskiej, ale już w cieniu Zagłady. „Ulica Graniczna”, powstająca nie bez problemów wojenna historia mieszkańców warszawskiej kamienicy, stanowiąca przekrój społecznych postaw wobec okupacji i Holocaustu, mimo pewnych uproszczeń – pozostaje jednym z pierwszych i najważniejszych filmów o tej tematyce z poruszającą kreacją Władysława Godika jako krawca Libermana. Można powiedzieć, że każde filmoznawcze spotkanie ze Stanisławem Janickim to wyjątkowe filmoznawcze przeżycie, ale jako miłośnik, znawca a przede wszystkim osoba znająca osobiście Aleksandra Forda, zasypał widzów kina Iluzjon wieloma anegdotami o reżyserze, wspomnieniami ze wspólnych spotkań, szlifów dziennikarskich i ciekawostkami związanymi z pracą na planie oraz współpracą z reżyserem.
1 września, w dniu szczególnym dla historii Polski, Europy i świata, zaprezentowano filmy „Przysięgamy Ziemi Polskiej” (1943), i „Majdanek – cmentarzysko Europy” (1944). Poruszajacy wstęp do projekcji wygłosiła dr Anna Szczepańska z Paris 1 Panthéon Sorbonne, miłośniczka i znawczyni filmografii Forda.
Najważniejszym wydarzeniem przeglądu był premierowy pokaz filmu „Mir kumen on” (1936) – znany pod polskim tytułem „Droga młodych”, który po ponad osiemdziesięsięciu latach doczekał się wreszcie polskiej premiery w niemal kompletnej, odrestaurowanej cyfrowo wersji. Nakręcony na zlecenie Bundu, nie został niedopuszczony (jako promujący komunizm) przez cenzurę II RP do kinowej dystrybucji. Przywrócenie tego wyjątkowego filmu do światowego obiegu kultury było możliwe dzięki wspólnemu projektowi Filmoteki Narodowej, The Museum of Modern Art, Deutsche Kinemathek oraz Lobster Films. Pokaz specjalny w dniu 31 sierpnia uświetnili wyjątkowi goście specjalni: rodzina Aleksandra Forda – córka Konstancja, syn Roman i wnuk Johannes oraz Léa Minczeles – jedna z inicjatorek projektu rekonstrukcji i restauracji cyfrowej filmu z francuskiego Medem Center. Przed seansem prelekcję wygłosiła dr Anna Szczepańska z paryskiej Sorbony, historyczka kina i badaczka twórczości Forda. W debacie dotyczącej historii i rekonstrukcji filmu wzięli udział partnerzy projektu restauratorskiego: Serge Bromberg (Lobster Films), Martin Koerber (Deutsche Kinemathek), Elżbieta Wysocka (Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny) oraz Anna Szczepańska (Paris 1 Panthéon Sorbonne).
O filmie „Mir kumen on”
Odrestaurowany cyfrowo, w osiemdziesięciolecie swojego powstania, film „Mir kumen on” Aleksandra Forda prezentowano wcześniej we Francji i Stanach Zjednoczonych. Wreszcie doczekał się premiery w Polsce.
„Mir kumen on” przedstawia życie codzienne Sanatorium im. Włodzimierza Medema w podwarszawskim Miedzeszynie oraz stosowane tam nowatorskie metody wychowawcze i lecznicze. W latach 1926 – 1939 leczyło się w nim prawie 10 000 zagrożonych gruźlicą dzieci z ubogich robotniczych rodzin żydowskich. W 1942 roku pracownicy i podopieczni sanatorium zostali przewiezieni do obozu zagłady w Treblince.
W momencie realizacji „Mir kumen on” Aleksander Ford miał 27 lat i – zwłaszcza po sukcesie „Legionu ulicy” (1932) – opinię najzdolniejszego reżysera swojego pokolenia. Scenariusz napisała m.in. Wanda Wasilewska, która spędziła dużo czasu w Miedzeszynie na rozmowach z wychowankami i konsultacji pomysłów. Całość zdjęć w języku jidysz wykonano latem 1935 roku w sanatorium i jego otoczeniu. W filmie nie występują aktorzy profesjonalni, dzięki czemu pełen jest dokumentalnego autentyzmu i stanowi rzadki obraz prawdziwego życia żydowskich dzieci w przedwojennej Polsce. Producentem „Mir kumen on” było Stowarzyszenie Sanatorium Dziecka im. Włodzimierza Medema, a współfinansowała go żydowska socjalistyczna partia Bund. Film miał wspierać zbiórkę pieniędzy na leczenie dzieci, niezbędną po odmowie dofinansowania instytucji przez Ministerstwo Opieki Społecznej. Była to swoista inicjatywa „crowdsourcingowa” wśród międzynarodowej społeczności żydowskiej: prolog z prośbą o pomoc umieszczany był w języku narodowym kraju w którym „Mir kumen on” wyświetlano.
Film ma też jasną wymowę ideową: jest apelem o solidarność (klasową) i tolerancję (narodową). Oskarżenia o promowanie komunizmu, wsparte antysemicką nagonką sprawiły, że „Mir kumen on” stał się w Polsce ofiarą cenzury. Cenzorzy zwrócili się do producenta z propozycją wprowadzenia zmian do kopii „Drogi młodych”. Były one jednak tak liczne i mocno ingerujące w wymowę filmu, że odmówiono ich wykonania.
W prasie rozgorzała dyskusja zwolenników i przeciwników filmu – wśród tych ostatnich pojawiały się głosy jawnie antysemickie. Fragmenty recenzji prasowych i powojennych komentarzy do „Mir kumen on” można przeczytać na stronach Repozytorium Cyfrowego.
Ostatecznie film nie został dopuszczony do dystrybucji kinowej i wyświetlany był tylko na niepublicznych, „tajnych” projekcjach oraz zamkniętych pokazach prasowych organizowanych przez producenta. Pracownikom Sanatorium im. Włodzimierza Medema udało się jednak wywieźć kopię „Mir kumen on” do Francji. Pierwszy pokaz filmu zatytułowanego „Nous arrivons” („My przychodzimy”) odbył się w marcu 1936 roku w paryskiej Salle Pleyel, a słowo wstępne wygłosił Luis Buñuel. Francuska publiczność zachowała pamięć o „Mir kumen on” i to właśnie z Francji, od Serge’a Bromberga (Lobster Films) i Léi Minczeles wypłynęła inicjatywa, aby dzieło Forda odnowić i przywrócić międzynarodowej publiczności.
Unikatowy projekt restauratorski
Wyjątkowa historia przetrwania „Mir kumen on”, pamięć o nim i jego archiwalne życie były tematami spotkania, które odbyło się po premierze filmu. Pokazywany w różnych krajach film posiadał bowiem kilka wersji przygotowywanych z myślą o lokalnej publiczności. Te poszczególne warianty były niekompletne i wtórnie przemontowane, ponadto posiadały nakładające się na siebie napisy wersji językowych. Zadanie odtworzenia tej jednej, możliwie bliskiej oryginałowi wersji było prawdziwym wyzwaniem. Rekonstrukcję filmu w zakresie odtworzenia oryginalnego montażu z zachowanych kopii oraz restaurację obrazu przeprowadzono we Francji, w studiu Lobster Films, dźwięk zaś poddano restauracji we francuskim L. E. Diapason. Prace zakończono w 2016 roku.
Materiały archiwalne
Z okazji premiery odrestaurowanej cyfrowo wersji filmu „Mir kumen on” Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny przygotowała specjalną wystawę o reżyserze w Kinie Iluzjon – Muzeum Sztuki Filmowej.
Wystawa jest podzielona na dwie części. Pierwsza z nich, umiejscowiona w holu kina Iluzjon, eksponuje archiwalne materiały dotyczące twórczości Aleksandra Forda z lat 1933 – 1948, a więc okresu ściśle związanego z filmami prezentowanymi podczas przeglądu. Są to unikatowe, w większości przedwojenne, plakaty, programy filmowe oraz fragmenty oryginalnych scenariuszy.
Natomiast druga część wystawy, prezentowana w rotundzie kina, to wirtualna wędrówka po planach filmów Forda z różnych lat, odsłaniająca kulisy pracy ekipy filmowej oraz reżysera i wykraczająca poza czasowy obszar przeglądu. Archiwalne werkfotosy ze zbiorów Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego pokazują Forda już w 1932 roku, podczas pracy nad zaginionym w czasie wojny i do tej pory nieodnalezionym „Legionem ulicy”, przez lata 1960 rok i kręcenie superwidowiska „Krzyżacy”, które do dziś pozostaje najbardziej znanym filmem reżysera, aż po rok 1964 i pracę nad „Pierwszym dniem wolności” – ostatnim filmem Forda nakręconym przed wyjazdem z Polski. Zdjęcia te, oglądane jedno po drugim, układają się w obraz artystycznej drogi jednego z najważniejszych polskich reżyserów.
W naszych wirtualnych archiwach multimedianych udostępniamy bogaty zbiór wyjątkowych pamiątek dotyczących reżysera i jego twórczości.
Fototeka Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego prezentuje katalog kilkuset wyjątkowych zdjęć Aleksandra Forda – podczas pracy na planie, premier filmowych i wydarzeń branżowych.
W wirtualnym archiwum Fototeki Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego znajduje się również ponad 4 tys. zdjęć do filmów Aleksandra Forda.
W multimedialnej bibliotece Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego można obejrzeć fragment filmu „Mir kumen on”oraz liczne kroniki i materiały reportażowe, dokumentujące pracę nad filmami i aktywność zawodową Aleksandra Forda.
W archiwum plakatów Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego www.gapla.pl znajduje się 28 plakatów do filmów Aleksandra Forda (w tym plakaty zagraniczne do polskich filmów), autorstwa m.in. Cieślewicza, Tomaszewskiego, Lipińskiego.
Więcej informacji o przeglądzie znajduje się na specjalnej podstronie.
Przegląd filmów Aleksandra Forda z lat 1933 – 1948 był wydarzeniem towarzyszącym 14. Festiwalu Kultury Żydowskiej Warszawa Singera
Festiwal Warszawa Singera to inicjatywa Fundacji Shalom, której celem jest przywrócenie, choć na kilka dni, atmosfery przedwojennej Warszawy. Od 14 lat prezentuje kulturę jidysz, jej znakomitą literaturę i dorobek. Książki, muzyka, teatr, kuchnia, rozmowy z twórcami i artystami – tego nie mogłoby zabraknąć Festiwalu. Daje też szansę poznania żydowskiej historii i zwyczajów. Jest wydarzeniem, dzięki któremu dialog historii z współczesnością jest możliwy i efektywny. Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny współpracuje z Festiwalem od pierwszej edycji. Więcej informcji o festiwalu: www.festiwalsingera.pl
