Zapraszamy na drugą odsłonę cyklu Archetypy kina, w którym przyglądamy się funkcjonowaniu powtarzających się motywów, figur i postaci od zarania kina aż po współczesność. Tym razem bohaterem przeglądu będzie trickster oraz pokrewne mu figury błazna i klauna. Postać trickstera – żartownisia wywracającego porządek do góry nogami – pojawiała się w rozmaitych mitologiach świata, a jej najbardziej wyrazistym wcieleniem był nordycki bóg Loki. Lawirujący między dobrem a złem, związany z pierwotnymi siłami chaosu, trickster, podobnie jak i błazen, jest istotą pełną ambiwalencji i sprzeczności. Bywa destrukcyjny i złośliwy, ale jego anarchiczne gesty mają niekiedy moc odświeżania kultury – naruszając wszelkie świętości szydzi on z przyjętych prawd i pozwala przewartościować fundamenty społeczeństwa. Z tricksterem i błaznem powiązana jest również tragikomiczna figura klauna, pełniącego funkcję krzywego zwierciadła, w którym może przejrzeć się społeczeństwo.

Jako jeden z najbardziej enigmatycznych – zabawnych, ale niekiedy też budzących grozę – archetypów, trickster na stałe zapisał się w historii kina. Gatunkiem dającym szczególnie duże pole do popisu jest pod tym względem oczywiście burleska filmowa. Na naszym przeglądzie nie mogło zabraknąć filmów z jednym z najsłynniejszych tricksterów w historii – Charliem Chaplinem, którego anarchiczność fascynowała zarówno awangardowych poetów, jak i filozofów. W Iluzjonie pokażemy „Festiwal Chaplinowski” (1938) – zbiór krótkich, niemych burlesek artysty, a także słynnego „Dyktatora” (1940), w którym Chaplin walczy śmiechem z władzą absolutną. Z klasyki amerykańskiej komedii zobaczą Państwo również komedię absurdu „Kacza zupa” z braćmi Marx – w tym z Harpo Marxem, wcielonym tricksterem i uosobieniem Freudowskiego id. Legendarnemu komikowi Andy’emu Kaufmanowi poświęcony jest z kolei „Człowiek z księżyca” (1999) Milosa Formana, reżysera, który szczególnie silnie upodobał sobie postaci twórczych anarchistów.

Osobną grupę stanowią filmy przedstawiające cyrkowców i kuglarzy, nomadów żyjących na peryferiach społeczeństwa. Linoskoczek Szalony (Richard Basehart) z „La Strady” (1954) Federico Felliniego jest nie tylko archetypem Artysty (jak chciała krytyka), ale również tricksterem, szydzącym z głupoty i braku wrażliwości osiłka Zampano. Podobny temat porusza w „Wieczorze kuglarzy” (1953) Ingmar Bergman, który z kolei opowiada o rozczarowaniach i upokorzeniu członków wędrownej trupy. W ramach przeglądu pokażemy także unikatowy film telewizyjny „Klauni” (1970), mockument Federico Felliniego będący hołdem dla sztuki cyrkowej. Przedstawiając barwną galerię klaunów i błaznów nie mogliśmy zapomnieć o Szekspirowskim opoju i żarłoku Falstaffie, bohaterze znakomitego filmu Orsona Wellesa (1966).

W programie pokażemy także „Zazie w metrze” (1960) Louisa Malle’a, adaptację powieści absurdu Raymonda Queneau, w której rolę wesołej anarchistki spełnia mała dziewczynka (Catherine Demongeot). Dopełnieniem przeglądu będzie „Salto” (1965) Tadeusza Konwickiego, gdzie tricksterem – wywracającym do góry nogami życie małego polskiego miasteczka – jest Kowalski-Malinowski w niezapomnianej kreacji Zbigniewa Cybulskiego. Mamy nadzieję, że kolejna odsłona cyklu „Archetypy kina” będzie dowodem na to, że figura trickstera nadal bawi, powoduje ferment myślowy i jest w dalszym ciągu niezwykle potrzebna w kulturze.