Dla mnie ważne są twórcze poszukiwania, opieram się przy tym bardziej na doświadczeniach i odczuciach niż na pomiarach i światłomierzach. Technika to dla mnie grunt, na którym stoję, jest środkiem, nie zaś celem. Przede wszystkim zaś nie powinna stać się celem samym w sobie. Technika powinna być sługą, a nie panem kreatywności. Chodzi o to, by pokierować techniką, żeby rezultat końcowy stał się sztuką. To rzecz najtrudniejsza – i najciekawsza (Sven Nykvist, Kult światła, przeł. J. Balbierz, Izabelin 2006, s. 200).

100 lat temu, 3 grudnia 1922 roku urodził się Sven Nykvist, jeden z najwybitniejszych operatorów filmowych w historii kina. Nykvist, podobnie jak Gregg Toland, Vittorio Storaro czy Jerzy Wójcik,  wielokrotnie udowadniał, że dzięki sztuce operowania światłem można opowiadać w kinie nawet o najbardziej subtelnych doznaniach wewnętrznych człowieka. Talent Nykvista został doceniony zarówno przez kolegów-filmowców, którzy silnie inspirowali się jego stylem operatorskim, jak i przez krytyków. Ochrzczony mianem „mistrza światła” artysta dwukrotnie dostał Oscara za najlepsze zdjęcia (za Szepty i krzyki i Fanny i Alexander), a ponadto został uhonorowany między innymi Cezarem za Czarny księżyc (1975) Louis Malle’a i Nagrodą na MFF w Cannes za Ofiarowanie (1986) Andrieja Tarkowskiego.

Szwedzki operator pracował z gigantami X Muzy – Romanem Polańskim, Andriejem Tarkowskim, Louis Malle’em, Woodym Allenem czy Johnem Hustonem. Nie przypadkiem kinomani łączą jednak nazwisko Nykvista przede wszystkim z Ingmarem Bergmanem. Skandynawscy filmowcy współpracowali razem przy 21 dziełach – od Wieczoru kuglarzy (1953) po telewizyjne Po próbie (1984), tworząc jeden z najbardziej twórczych duetów w dziejach kina.

Nie ulega wątpliwości, że to Ingmar Bergman nauczył mnie szacunku (respektu, wdzięczności) dla światła – naturalnego, prawdziwego i żyjącego światła – przyznawał Nykvist w autobiografii pod tytułem Kult światła. Bergman nie osiągnąłby jednak tak wspaniałych rezultatów, gdyby nie operatorski talent Nykvista, który współpracując z autorem Persony (1966) zrewolucjonizował między innymi sposób pokazywania ludzkiej twarzy. To Ingmar rozbudził także moje zainteresowanie twarzą i jej znaczeniem, drobnymi zmianami jej rysów, oczyma. Prawda ukrywa się często w oczach aktora. Kiedy pokazuje się oczy, odkrywa się duszę. Pełna wyrazu twarz może sama w sobie stać się opowieścią. Jedno spojrzenie może powiedzieć więcej niż tysiąc słów (…) (Kult światła, s. 203) – pisał wybitny operator.

W swoich filmach, zwłaszcza tych zrobionych z Bergmanem – zauważał Stephen Holden w „New York Times” – światło przyjmuje metafizyczny wymiar, który wykracza poza nastrój. Wydobywa i pogłębia uczucie udręki i duchowego oddzielenia, które dręczy bohaterów Bergmana. Ale w scenach spokoju kręconych w plenerze, światło może także przywoływać przebłyski transcendencji.

Nykvist i Bergman współpracowali przy tak wybitnych filmach, jak Milczenie (1963), Goście wieczerzy Pańskiej (1966) i Szepty i krzyki (1972). Choć na przeglądzie w kinie Iluzjon nie zabraknie dzieł uznawanych za najciekawsze w ich twórczości (Twarzą w twarz z 1976 roku i Fanny i Alexander z 1982), to jednak skupimy się na dziełach mniej znanych i w większości niepokazywanych dotychczas w Polsce. Oparty na utworze Wolfganga Amadeusza Mozarta Czarodziejski flet (1975) uchodzi za jedną z najbardziej interesujących prób adaptacji opery na język filmowy. Z kolei zrealizowany w koprodukcji ze Stanami Zjednoczonymi Dotyk (1971), który początkowo został bardzo chłodno przyjęty przez krytykę, należy do niedocenianych i odkrywanych współcześnie na nowo dzieł reżysera. Na przeglądzie pokazane zostaną również dwa unikatowe dokumenty Bergmana, który bardzo rzadko kręcił filmy w tym gatunku. Fårödokument 1969 (1970) to obraz przedstawiający wyspę Fårö, która w pewnym momencie stała się dla reżysera prawdziwą oazą spokoju. Z kolei Dokument o Fanny i Alexander (1983) jest swego rodzaju making-ofem, pozwalającym zobaczyć, jak wyglądała praca obydwu artystów nad jednym z największych arcydzieł kina.

W Iluzjonie zaprezentujemy ponadto dwa filmy wyreżyserowane przez samego Nykvista – mało znane Pojedynczo (1978), zrealizowane wespół z Bergmanowskimi aktorami: Ingrid Thulin oraz Erlandem Josephsonem, a także znakomity dramat Wół (1991) oparty na historii, którą operator usłyszał w dzieciństwie. Przegląd zakończymy pokazem dokumentu Więcej niż Bergman (2013), przedstawiającym „pielgrzymkę” takich reżyserów jak Martin Scorsese, Francis Ford Coppola, Lars von Trier, Michael Haneke czy Woody Allen na Bergmanowską wyspę Fårö.

Prelekcję przed filmem wygłosi prof. Tadeusz Szczepański, największy znawca kina skandynawskiego w Polsce, autor monografii Zwierciadło Bergmana. 

prof. Tadeusz Szczepański – historyk filmu, tłumacz, wykładowca akademicki. Autor książek Eisenstein. U źródeł twórczości (1986) i Zwierciadło Ingmara Bergmana (1997, 2002, 2007), redaktor (lub współredaktor) takich pozycji jak Eisenstein – artysta i myśliciel (1982), Cudowny Kinemo. Antologia rosyjskiej myśli filmowej (2002), Od Ibsena do Aho: filmowe adaptacje literatury skandynawskiej (2015). Znawca kina skandynawskiego, w szczególności twórczości Ingmara Bergmana. Napisana przez niego monografia Zwierciadło Bergmana, uhonorowana Nagrodą im. Bolesława Michałka za najlepszą filmową książkę roku 1999, jest najpełniejszym jak dotychczas polskim opracowaniem twórczości szwedzkiego twórcy. Tłumaczył ponadto teksty Bergmana, między innymi książkę Obrazy oraz zbiór utworów dramatycznych Przedstawienia.

• Patronat honorowy: Ambasada Królestwa Szwecji

• Partnerzy:

Bergman centre on Fårö

Kino

Filmweb

Ekrany

Pełna Sala

Wydawnictwo Poznańskie

Szkoła Filmowa w Łodzi