„Popiół i diament” jest najwybitniejszym dziełem polskiej szkoły filmowej, zaliczanym do światowej klasyki. Był pierwszym powojennym filmem poruszającym konflikty polityczne i moralne polskiej rzeczywistości roku 1945 ukazane poprzez tragedię młodego AK-owca, który musi wykonać rozkaz zastrzelenia przedstawiciela nowej władzy. Tragiczny paradoks historii polega na tym, że zarówno ofiara, jak i zabójca, choć reprezentują różne środowiska ideowe, należą do ich najlepszych przedstawicieli, sprawdzonych wcześniej w walce ze wspólnym wrogiem.

Użyte w filmie symbole i metafory, bogactwo formy, wyraźne literackie i malarskie odniesienia mają swój romantyczny i młodopolski rodowód. Wajda nie tylko czerpie z tradycji, lecz także ją przewartościowuje i rozwija. Postać Maćka Chełmickiego w wykonaniu Zbigniewa Cybulskiego stała się postacią kultową dla ówczesnego pokolenia.

Film otrzymał nagrodę FIPRESCI na MFF w Wenecji w 1959 r., zaś Ewę Krzyżewską w 1960 r. uhonorowano Kryształową Gwiazdą Francuskiej Akademii Filmowej.