Już w najbliższą środę 6 maja, czyli dokładnie w 100. rocznicę urodzin Orsona Wellesa w kinie Iluzjon rusza niemal całościowa retrospektywa artysty podzielona na dwie części – reżyserską i aktorską. 

Kiedy 25 – letni Orson Welles po podpisaniu kontraktu z wytwórnią RKO wszedł do wytwórni i zobaczył sprzęt i ekipę, która miała go słuchać, powiedział podobno, że kino jest najpiękniejszą zabawką elektryczną, jaką kiedykolwiek ofiarowano małemu chłopcu. Zapewne nigdy nie zmienił zdania na ten temat, zawsze uwielbiał w swoich filmach wszystko przestawiać, przerabiać, poprawiać, czym doprowadzał do szału producentów swoich filmów. Z biegiem czasu coraz bardziej utwierdzali się oni w przekonaniu, że Welles robi filmy nie z myślą o widzach, ale wyłącznie dla swojej przyjemności i zaspokojenia ambicji. Ale gdyby nie ta szaleńcza pasja reżysera i jego egocentryzm, czy powstałyby takie arcydzieła jak: „Obywatel Kane”, „Wspaniałość Ambersonów” czy „Dama z Szanghaju”? 

Te oryginalne i poruszające obrazy odzwierciedlały nieprzeciętną ambicję i wyobraźnię twórczą, oraz odwagę w zakresie stosowania nowatorskiej techniki filmowej. Barokowy styl utworów ilustrował uniwersalne problemy moralne poprzez ukazanie skomplikowanych i najczęściej tragicznych następstw poczynań filmowych bohaterów. Był jednym z najwybitniejszych adaptatorów dzieł Szekspira. Jego życie i twórczość były ciągłą sinusoidą od wielkich sukcesów po spektakularne klapy. Do tej pory badacze jego twórczości toczą spory czy był geniuszem czy szaleńcem, prawdziwym magiem kina czy zwykłym szarlatanem. Cokolwiek byśmy jednak nie sądzili o naturze Wellesa przyznać trzeba, że Welles to przede wszystkim reżyser, którego dokonaniom w dziedzinie rozwoju sztuki filmowej nikt nie może zaprzeczyć. A jego dzieła są kamieniami milowymi w historii kinematografii i obowiązkowymi pozycjami dla każdego szanującego się kinofila.

Dama z Szanghaju
 

W maju zapraszamy na retrospektywę twórczości Orsona Wellesa obejmującą kilkadziesiąt filmów zarówno tych przez Wellesa wyreżyserowanych jak i tych w których wystąpił przed kamerą.

Retrospektywę uzupełni słuchowisko zrealizowane przez Program Trzeci Polskiego Radia „Wojna Światów”. 

Zapraszamy także na dwie prelekcje – jedną na temat życia i twórczości Wellesa, którą 6 maja wygłosi krytyk filmowy – Artur Zaborski, drugą przybliżającą jego metody pracy, o których 19 maja na zakończenie części reżyserskiej retrospektywy opowie dr hab. Katarzyna Taras.

 

Wojna światów według Orsona Wellesa - słuchowisko z muzyką improwizowaną

scenariusz i reżyseria: Maciej Maryl
opracowanie muzyczne: Adam Świtała i Wiktor Stokowski
występują: Maciej Maryl (spiker), Grzegorz Drojewski (pozostałe role), Adam Świtała (gitara, elektronika), Wiktor Stokowski (instrumenty klawiszowe)

Proszę Państwa, proszę zachować spokój. Na terenie Polski wylądowały tajemnicze maszyny i zmierzają w stronę Wrocławia...

Słuchowisko Wellesa Wojna światów (1938) czyli transmisja radiowa z inwazji Marsjan wzbudziła w swoim czasie wielkie emocje i nerwowe reakcje słuchaczy (niektórzy chwycili za broń). Tym razem może być podobnie. Tekst słuchowiska, klasycznego mockumentu, stanowi luźną adaptację powieści H. G. Wellsa i scenariusza Wellesa – uwspółcześnioną i osadzoną w polskich realiach. Wysłuchamy doniesień reporterskich, wywiadów z astronomami, komentarzy polityków i bezpośredniej transmisji z bitwy o Wrocław.

Dołącz do wydarzenia na Facebooku >>>

Przegląd w dniach 6-31 maja 2015 r.

Plan projekcji:

Obywatel Kane 06.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica przed filmem prelekcja
Obywatel Kane 07.05.2015, godz 20:30 Sala Stolica Polska Kronika Filmowa
Intruz 09.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica Polska Kronika Filmowa
Wojna światów – słuchowisko Orsona Wellesa w wykonaniu artystów Polskiego Radia 10.05.2015, godz 20:30 Sala Stolica
Trzeci człowiek 14.05.2015, godz 20:15 Sala Stolica seans z lektorem Polska Kronika Filmowa
Pan Arkadin 15.05.2015, godz 17:45 Sala Stolica seans z lektorem
Dotyk zła 16.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica seans z lektorem Polska Kronika Filmowa
Dekada strachu 16.05.2015, godz 20:15 Sala Mała Czarna
Proces 17.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica seans z lektorem Polska Kronika Filmowa
Falstaff 18.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica Polska Kronika Filmowa
Obywatel Kane 19.05.2015, godz 17:45 Sala Mała Czarna
Gwiazda południa 19.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica dubbing przed filmem prelekcja
Wyspa skarbów 20.05.2015, godz 17:45 Sala Stolica
Na zawsze 20.05.2015, godz 20:15 Sala Mała Czarna
Wspaniałość Ambersonów 21.05.2015, godz 21:00 Sala Mała Czarna
Intruz 22.05.2015, godz 18:00 Sala Mała Czarna
Waterloo 22.05.2015, godz 20:00 Sala Mała Czarna dubbing
Waterloo 23.05.2015, godz 17:30 Sala Stolica dubbing
Moby Dick 24.05.2015, godz 17:45 Sala Mała Czarna
Falstaff 25.05.2015, godz 17:45 Sala Mała Czarna
Oto jest głowa zdrajcy 25.05.2015, godz 20:00 Sala Mała Czarna
Otello 26.05.2015, godz 18:00 Sala Mała Czarna
Dekada strachu 26.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica Polska Kronika Filmowa
Moby Dick 30.05.2015, godz 15:45 Sala Stolica
Na zawsze 30.05.2015, godz 18:00 Sala Stolica
Rogopag 30.05.2015, godz 20:00 Sala Stolica Polska Kronika Filmowa
Oto jest głowa zdrajcy 30.05.2015, godz 20:00 Sala Mała Czarna
Bitwa nad Neretwą 31.05.2015, godz 17:00 Sala Stolica
Wyspa skarbów 31.05.2015, godz 18:00 Sala Mała Czarna

 

Ceny biletów: 12 - 16 zł

Rezerwacje: te.: 22 462 72 60; iluzjon.rezerwacje@fn.org.pl

 

ORSON WELLES

Reżyser, producent, scenarzysta i aktor - był twórcą wyjątkowym, niewątpliwie wybitnie utalentowanym, z pasją realizującym swoje dzieła a przy tym kontrowersyjnym i nierównym. Jego oryginalne, poruszające filmy odzwierciedlały nieprzeciętną ambicję i wyobraźnię twórczą, oraz odwagę w zakresie stosowania nowatorskiej techniki filmowej. Barokowy styl utworów ilustrował uniwersalne problemy moralne poprzez ukazanie skomplikowanych i najczęściej tragicznych następstw poczynań filmowych bohaterów.

Urodzony 6 maja 1915 roku w Kentosha w stanie Wisconsin, już w wieku dwóch lat Orson Welles udowodnił swoje niezwykłe uzdolnienia, malując i rzeźbiąc. Jako trzylatek grał na skrzypcach, w piątym roku życia przygotowywał własne adaptacje tekstów Szekspira. Zakończywszy oficjalną edukację na szkole średniej, wcześnie osierocony przez rodziców, mając lat piętnaście przyjechał do Europy i w Dublinie, w tamtejszym Gate Theatre przedstawił się jako gwiazda Broadway'u, uzyskując angaż dzięki swej brawurze i sprawności technicznej. W wieku lat 18 był już uznanym aktorem. W rok później debiutował na Broadway'u w roli Tybalda w „Romeo i Julii”. Współpraca Wellesa z reżyserem i producentem teatralnym Johnem Housemanem w New York Federal Theatre Projekt, zaowocowała pierwszym wielkim sukcesem i skandalem jednocześnie. Było nim wystawienie „Makbeta” z murzyńską obsadą, w stylu „voodoo” i z akcją osadzoną na Haiti. Welles i Houseman stworzyli następnie własny zespół, Mercury Theatre, który odniósł sukces w 1937 roku, przenosząc na scenę „Juliusza Cezara” z aktorami w kostiumach stylizowanych na mundury faszystowskie i akcją przeniesioną do współczesnych faszystowskich Włoch. Mercury Theatre podjęło współpracę z radiem CBS, przygotowując co tydzień jednogodzinne słuchowiska. W 1938 roku Orson Welles dał upust swojej wyobraźni i umiejętnie łącząc styl komentarza do „bieżących wydarzeń” z wypowiedziami „naocznych świadków” przedstawił z teatrem Mercury słuchowisko oparte na „Wojnie światów” H.G. Wellsa, będące „reportażem” z najazdu wrogich Marsjan na New Jersey. Efekt przerósł najśmielsze oczekiwania - na ulicach zapanowała panika wywołana przez przerażonych słuchaczy, przekonanych o prawdziwości informacji.

Chcąc wykorzystać ten reżyserski sukces, wytwórnia RKO zaproponowała Wellesowi produkcję, reżyserię, napisanie scenariusza i zagranie głównej roli w dwóch filmach za 225 tys. dolarów, zapewniając mu całkowitą swobodę twórczą i procent od wpływów. Była to niespotykanie hojna oferta, której nie ofiarowało dotąd nigdy żadne studio hollywoodzkie nie sprawdzonemu jeszcze reżyserowi.

Po kilku udaremnionych projektach 25-letni Welles zrealizował wreszcie w 1941 roku film, uważany za najświetniejszy debiut w historii kina. Początkowo zatytułowany American, ostatecznie przeszedł do annałów filmu jako Obywatel Kane (Citizen Kane). Opowieść o niezwykłej karierze i stopniowym upadku magnata finansowego, Charlesa Fostera Kane'a, odwoływała się do postaci wszystkim znanej - magnata prasowego, Williama Randolpha Hearsta, stanowiąc w swojej treści śmiały i demaskatorski obraz. Nowatorska była narracja filmu, podana z kilku różnych punktów widzenia, Welles dokonał tu także przewrotu w zakresie techniki filmowej, wykorzystując nowatorskie rozwiązania formalne, takie jak głębia ostrości i wieloplanowa kompozycja kadru, czy mistrzowskie użycie kontrapunktu dźwiękowego. Film, dobrze przyjęty przez krytykę, napotkał trudności w dystrybucji, głównie z powodu negatywnej kampanii zorganizowanej przez Hearsta.


                                                                                                 Obywatel Kane

Drugi film Wellesa zrealizowany dla RKO, Wspaniałość Ambersonów (The Magnificent Ambersons, 1942) był dziełem bardziej konwencjonalnym i uproszczonym w swojej strukturze, ale reżyser nie zrezygnował w nim z osiągnięć technicznych pierwszego dzieła, wykorzystując je do wzbogacenia obrazu Ameryki przełomu wieków. Jednak w czasie pobytu Wellesa w Ameryce Południowej, gdzie realizował nigdy nie ukończony dokument fabularyzowany It's All True, studio surowo potraktowało gotowy materiał, usuwając w montażu 43 minuty. Pomimo tych cięć Wspaniałość Ambersonów pozostała dziełem wybitnym - mrocznym spojrzeniem na naturę bogactwa, podziałów klasowych i rozwoju amerykańskiej cywilizacji. Kiedy Wspaniałość Ambersonów poniosła komercyjną klęskę, dla Wellesa był to cios, z którego nigdy do końca się nie podźwignął. Reżyser został usunięty z RKO.

Jeszcze przed wyjazdem do Ameryki Południowej Orson Welles nadzorował produkcję filmu Journey Into Fear (1942), który reżyserował Norman Foster. Welles napisał scenariusz filmu - w rezultacie interesującego, ale niezbyt klarownego thrillera - do spółki z Josephem Cottenem, razem też w nim zagrali.

W 1946 roku powstał Intruz (The Stranger), przy wsparciu niezależnego producenta Sama Spiegela. Welles reżyserował tu samego siebie w roli nazistowskiego zbrodniarza ukrywającego się w małym miasteczku, w filmie nie wyczuwa się jednak charakterystycznego stylu jego twórcy. Swoje twórcze możliwości reżyser pokazał dopiero wraz z realizacją w 1948 roku Damy z Szanghaju (The Lady From Shanghai), czarnego kryminału, w którym wystąpił u boku swojej żony, Rity Hayworth (zaraz po zakończeniu filmu aktorka uzyskała rozwód). Finałowa scena w gabinecie luster stanowi znakomity przykład talentu i wizualnej wyobraźni twórcy.

Kolejne dzieła Orsona Wellesa to trylogia, zainspirowana dramatami Szekspira. Pierwszym był zrealizowany w 1948 roku Makbet (Macbeth), ekscentryczna impresja, której główny fragment - sekwencja zaczynająca się od decyzji Makbeta o zabiciu króla, poprzez scenę morderstwa, do odkrycia prawdy przez Macduffa - została sfilmowana w jednym dziesięciominutowym ujęciu. Film nie odniósł sukcesu i został odrzucony na festiwalu w Wenecji. Cztery lata później Welles odpowiedział na tę krytykę znakomitą adaptacją Otella (Othello, 1952), która zdobyła główną nagrodę w Cannes. Ostatnim filmem trylogii był cieszący się uznaniem Falstaff (Campanidas a medianoche / Chimes at Midnight / Falstaff, 1966), film stanowiący kompilację pięciu historycznych dramatów Szekspira, w którym Welles, osiągnąwszy w tym czasie odpowiednią tuszę, by znakomicie pasować do tytułowej roli, jest narratorem.

Orson Welles

Po klęsce Makbeta Welles przez dziesięć lat pracował poza Hollywood. W tym czasie, po zrealizowaniu Otella, w 1955 roku powstał Mr. Arkadin / Confidential Report, cierpki portret człowieka mającego wielką władzę, w którym można było dostrzec ślady dawnej świetności Obywatela Kane'a, zakłócone jednak nierówną narracją i niespójną akcją.
Reżyser powrócił do Hollywood w 1958 roku, by zrealizować i zagrać główną rolę w filmie Dotyk zła (Touch of Evil), majstersztyk czarnego kryminału. Powraca w nim do swojej wizji świata jako sieci wymogów moralnych, gdzie każdy czyn człowieka ma swoje nieskończone i nieprzewidywalne konsekwencje.

Kontynuacją tych rozważań był zrealizowany w 1962 r. na podstawie prozy Kafki Proces (Le procés), wizja społeczeństwa całkowicie pozbawionego sensu moralnego, w którym zasady zastąpiła pusta procedura. Kolejne dzieło, Histoire Immortelle, to film zrealizowany w 1968 roku na podstawie powieści Isaka Dinesena dla telewizji francuskiej. Ostatnim ukończonym dziełem Orsona Wellesa był Vérités et mensonges, zrealizowany w 1973 roku, collage dokumentu i scen teatralnych, film rozważający granicę dzielącą realność i iluzję, celebrujący sztukmistrzów, łącznie z reżyserem, który czasami twierdził, że gdyby nie został twórcą filmowym, byłby magikiem.

Rozpoczęta w 1970 realizacja filmu The Other Side of the Wind, wyraźnie autobiograficznej opowieści o sławnym twórcy filmowym próbującym znaleźć finanse dla zrealizowania swego projektu (tak jak Welles zmuszony był robić wiele razy), nie została ukończona. Niedokończona opowieść zakończyła karierę reżyserską Orsona Wellesa, czarodzieja kinematografii, który wytyczył nowe drogi narracji i techniki filmowej i który, według Martina Scorsese, zainspirował do podjęcia pracy reżyserskiej większą ilość ludzi, niż ktokolwiek inny w historii filmu.

Jednocześnie w ciągu swojej pracy reżyserskiej Orson Welles był także aktorem. Nie tylko we własnych filmach, poczynając od Obywatela Kane'a, ale także w dziełach innych reżyserów. Przez ponad czterdzieści lat wystąpił w blisko 80. filmach. Jego aktorstwo oceniane było przeważnie bardzo krytycznie, on sam też nie miał o swoim kunszcie najlepszego zdania. Swoje występy we własnych filmach tłumaczył: Jestem po prostu najtańszym aktorem, którego mogę zaangażować. Finanse też decydowały w większości przypadków o jego występach w filmach innych twórców. Przyjmowanie kolejnych ról uzasadniał potrzebą zdobycia funduszy na własne projekty. Jedynym atutem Wellesa - aktora, docenianym przez wszystkich krytyków, był głos, którym posługiwał się z niezwykłą maestrią i którym czarował publiczność.

 

Trzeci człowiek

Były jednak w jego karierze role, które zasłużyły na uznanie. W Dotyku zła skorumpowany policjant Quinlan, staczający się w otchłań zła, został przedstawiony przez Wellesa w sposób łączący demonstracyjną teatralność z psychologiczną wiarygodnością. Znakomita jest także złowieszcza postać adwokata z Procesu. Jego Falstaff - mówiący z goryczą, rozczarowany narrator, to rola, w której Welles zrezygnował z typowego dla siebie patosu, ukazując w przejmujący sposób prawdziwy lęk przed słabością i śmiercią.

Światową popularność przyniosła mu rola Harry'ego Lime w filmie Carola Reeda z 1949 roku - The Third Man. Kreacja, jaką stworzył grając rekina „czarnego rynku” w powojennym Wiedniu, zmusza największych krytyków do uznania jego aktorskiego talentu. Jednak Orson Welles to przede wszystkim reżyser, którego dokonaniom w dziedzinie rozwoju sztuki filmowej nikt nie może zaprzeczyć. W 1970 roku artysta został nagrodzony Oscarem za całokształt twórczości.

Orson Welles zmarł 10 października 1985 roku.